,,Niemand geeft zijn vrijheid vrijwillig op"

Marjane Satrapi wil het echte Iran tonen

Marjane Satrapi is wat je noemt een wereldburger. Geboren en getogen in Iran vluchtte ze op jonge leeftijd naar Wenen, trouwde een Zweed en leeft al weer acht jaar in Parijs. Ze spreekt vloeiend Iraans, Duits, Engels, Zweeds en Frans. ,,Dat ik zoveel talen spreek, zegt niets over mijn intelligentie'', vertelt ze. ,,Eerder over de manier waarop mijn leven is verlopen.'' Het zegt ook iets over de manier waarop Satrapi in het leven staat: open. Zij deelt haar wereldbeeld al enkele jaren met de buitenwacht in haar in Frankrijk veel gelauwerde strip Persepolis. Hierin verhaalt zij over haar jeugd tijdens de Iraanse revolutie en de dictatuur van de ayatollahs die daarop volgde. Deze maand verschijnt het eerste deel in het Nederlands bij uitgeverij Atlas.

Waarom ben je met Persepolis begonnen?

,,Toen ik in Europa kwam, merkte ik dat iedereen - zelfs de intelligentsia - niets wisten van Iran. Gehersenspoeld door de media had iedereen een verkeerd beeld van mijn land: dat het alleen bevolkt wordt door mannen met lange baarden en vrouwen in zwarte sluiers die fundamentalistische leuzen roepen. Maar wat niemand beseft, is dat een regering nooit de afspiegeling is van een bevolking. Zelfs in een democratie is dat niet zo en voelen veel mensen zich niet vertegenwoordigd door hun regering. Kun je nagaan hoe dat
in een dictatuur is. Maar de media laten meestal maar een kant van een land zien: in het geval van Iran een geestelijke leider die het hoofd van Salman Rushdie eist. En ik liep de hele dag maar te verkondigen dat dat beeld niet klopt, dat er in Iran heel andere mensen wonen.
Op een dag zeiden mijn vrienden: waarom doe je er niet iets mee? Zo is het begonnen. Ik tekende al, al waren dat geen strips. Iran heeft geen stripcultuur. Ik wist niet eens hoe ze moesten worden gelezen: ik bekeek eerst de plaatjes, las dan de tekst en zocht naar het onderling verband. Ik heb mezelf aangeleerd hoe je ze moest lezen en hoe je ze moest maken. De uitgever had er geen vertrouwen in en dacht hooguit een paar honderd exemplaren van Persepolis te verkopen aan wat mensen die geïnteresseerd zijn
in de Derde Wereld-problematiek. Maar het bleek een doorslaand succes.''

Als je het project begonnen bent uit onvrede over de onwetendheid over Iran, wat wil je de wereld dan precies laten weten?

,,Dat een deel van de geschiedenis niet mag worden vergeten. Na verloop van tijd weet niemand meer waar de revolutie in Iran om draaide, onthoudt iedereen alleen nog de naam van Khomeini en is de geschiedenis herschreven. Zo ontstaat het valse beeld van een land van religieuze fanatici waar veel muzieksoorten zijn verboden en iedereen alleen maar verliefd is op God. Maar dat is niet de werkelijkheid. Niemand geeft vrijwillig zijn vrijheid op, vindt het fijn een schop onder zijn achterste te krijgen of een bom op zijn
kop. Alle mensen willen gelukkig zijn, ijs eten en naar de bioscoop gaan. Dat dat in een land niet mogelijk is, wil niet zeggen dat die mensen daar anders zijn dan hier in het Westen. In welke cultuur je ook leeft, iedereen zit min of meer hetzelfde in elkaar.''

Was het ook een manier om je eigen herinneringen en trauma's een plaats te
geven?

,,Nee. Ik had een therapeutische strip kunnen maken, maar dan was Persepolis veel meer over de relatie met mijn ouders en vrienden gegaan. Het is juist een vrij feitelijk boek, een miniatuur-geschiedschrijving. Ik ben geen historicus of politicus. Ik laat alles zien zoals ik het beleefd heb, alles zie je door mijn ogen. Natuurlijk is ook dat maar een kant van wat er werkelijk gebeurd is, maar objectieve verhalen bestaan niet. Wel is in het boek de geschiedenis van die periode in Iran verweven met mijn eigen geschiedenis. Misschien is dat inderdaad een vorm van therapie. Maar tegelijkertijd laat ik nog geen tiende zien van wat ik allemaal heb meegemaakt. Ik wil mezelf niet neerzetten als een slachtoffer. Ik heb alleen die gebeurtenissen uit mijn leven gebruikt die het verhaal ondersteunen. Door ook wat over mezelf te vertellen, wordt het verhaal toegankelijker voor de lezer. Wel is Persepolis misschien een klein beetje een verantwoording aan de mensen die zijn achtergebleven in Iran. Ik heb het goed, doe de dingen die ik graag doe en misschien wil ik hen onbewust wel laten weten dat het mij niet is komen aanwaaien.''

Persepolis zal uit vier delen bestaan. Tot wanneer laat je het verhaal doorlopen?

,,In het derde deel vertel ik over mijn leven in Oostenrijk. Het vierde deel zal onder andere mijn eerste huwelijk behandelen en zal doorlopen tot aan 1994, het jaar waarin ik naar Frankrijk verhuisd ben. Sindsdien gaat alles goed met me en mijn huidige privéleven interesseert niemand wat.''

Een groot deel van Persepolis gaat over je vroege jeugd. Je moet een extreem goed geheugen hebben.

,,Dat is mijn enige goede eigenschap: ik herinner me alles, echt alles. Sommige mensen kunnen heel hard lopen, ik onthoud alles. Zelfs telefoonnummers die ik al vijftien jaar niet meer heb gedraaid. Het is niet
iets waar ik me op vooraan laat staan, ik kan bijvoorbeeld weer heel slecht hardlopen. Waarschijnlijk heb ik mijn geheugen zo goed ontwikkeld doordat ik als veertienjarige op eigen benen kwam te staan. Mijn ouders zaten in een ander land en als puber had ik niemand meer om me terecht te wijzen, bij wie ik kon aankloppen met mijn problemen of die me dingen kon uitleggen. Dus voortdurend probeerde ik me te herinneren hoe ze in die of die situatie gereageerd zouden hebben en wat ze in een soortgelijke situatie hadden gezegd.''

Hoe was het om als jong meisje helemaal alleen in een wildvreemd land te moeten wonen?

,,Vreselijk. Als puber is het sowieso al geen gemakkelijke tijd, zelfs niet als je bij je ouders en je vrienden woont. Laat staan als je alleen bent in een land waar je de taal niet spreekt en waar iedereen die hoort dat je uit Iran komt je behandeld alsof je een terrorist bent. Wat dat betreft is er nog weinig veranderd. Iran was toen het kwaad zelf, nu is het onderdeel van de zogenaamde as van het kwaad. Dus begon ik te liegen en zei ik dat ik Frans was. Die taal sprak ik al goed, omdat ik dat thuis had geleerd. Ik was op mezelf aangewezen en loog ook tegen me ouders. Ik zei ze dat ik gelukkig was en veel vrienden had die zich over me ontfermden. Tenslotte zaten zij nog in Iran en hadden zij me laten weggaan om me een beter leven te geven.
Van de ene dag op de ander werd ik geacht volwassen te zijn.
De eerste tien dagen in Oostenrijk woonde ik bij een vriendin van mijn moeder, daarna ging ik naar een tehuis waar ik na twee maanden alweer vanaf werd gestuurd door de nonnen. Ze behandelden me als een onontwikkeld kind, waardoor ik vreselijk tegen ze tekeer ging. Daarna heb ik een jaar lang samengewoond met een vriend en heb nog een tijdje op straat gezworven. Ik werd vreselijk ziek. Uiteindelijk is alles op zijn pootjes terecht gekomen, maar pas nadat ik uit Oostenrijk weg was.''

Overal in Europa worden de toelatingseisen voor vluchtelingen aangescherpt. Zelf was je ooit een alleenstaande, minderjarige asielzoeker waarvan nu wordt gezegd dat ze niet meer mogen worden toegelaten. Hoe beleef je dat?

,,Ik begrijp dat een land niet iedereen binnen kan laten, natuurlijk niet. En het is moeilijk om te bepalen wie nu wel en wie geen echte vluchteling is. Maar los daarvan vergeten veel mensen vaak dat je je land niet ontvlucht omdat je denkt elders iedere dag kip te kunnen eten. Je vlucht omdat je leven in gevaar is, omdat je wordt vervolgd of je nauwelijks adem kunt halen onder een dictatoriale juk. Dat is iets wat iedereen niet uit het oog moet verliezen. Waarom denk je dat ik mijn land ontvlucht ben naar een deel van de wereld waar de zon nauwelijks schijnt? Ik had een luxe bestaan in een groot huis met bedienden en de zee vlakbij. Dat heb ik allemaal opgegeven voor een rotleven hier. Waarom zou ik dat gedaan hebben? Omdat ik niet vrij was in Iran! Natuurlijk zitten er goudzoekers onder asielzoekers en werken er veel illegalen in Europa die hier alleen maar gekomen zijn om meer geld te verdienen. Maar waarom zijn die hier? Omdat bedrijven ze nodig hebben en kunnen laten werken tegen lage lonen. Europa is erg hypocriet met het vreemdelingenvraagstuk.''

Heb je nog familie in Iran?

,,Gelukkig leven allebei mijn ouders nog. Ze wonen in Teheran. Voor mij was het makkelijk om te vertrekken: ik was jong en sprak goed Frans. Als ik destijds veertig jaar was geweest en een bestaan had opgebouwd, had ik dat misschien ook niet willen achterlaten om een ongewisse toekomst in een ander
land tegemoet te gaan.''

Hoe is de situatie er nu?

,,Iran is amper in het nieuws. Er is wel wat veranderd, al ben ik er ambivalent over. Er zitten nog steeds journalisten in de gevangenis. De huidige president krijgt veel kritiek, maar hij heeft het parlement tegen
zich en de justitieel systeem en het leger, dus dat betekent dat het jaren duurt voor er iets ten goede verandert. Tien jaar geleden wist je als journalist dat je neergeschoten zou worden na een kritisch artikel. Nu wordt je alleen gemarteld en kom je na drie maanden weer vrij. Dus het gaat al vooruit…''

Hoe is er in Iran gereageerd op Persepolis?

,,Ik denk dat het album alleen bekend is binnen een kleine elitaire laag van de bevolking die Frans spreekt. Mijn ouders zijn erg trots. Ik ben hun enig kind en die is succesvol in Parijs. Ik ga ze regelmatig opzoeken.''

Waarom heb je ervoor gekozen om je verhaal in stripvorm te vertellen? Je zei dat je het medium aanvankelijk amper kende.

,,Strip is een interessante middenweg tussen woorden en beelden. Het voordeel van strip is ook dat je minder serieus wordt genomen. Je kunt zeggen wat je wilt. Als schrijver van boeken moet je je voortdurend
verdedigen en wordt je geacht je in intellectuele kringen te bewegen. Ik was dan met Persepolis meteen in een bepaalde hoek gedrukt. En daar komt bij dat mijn verhaal in boekvorm nooit zou zijn aangeslagen. Mensen zijn cynisch en niet geïnteresseerd in de zoveelste roman vol ellende en oorlog. Zelf was ik
ook cynisch geworden als ik mijn verhaal had uitgeschreven. In strip kun je met beelden afstand creëren tussen wat je schrijft en wat je wilt laten zien. En wat je wilt laten zien, hoef je niet in woorden uit te drukken
zodat je als lezer meer vrijheid hebt. En tenslotte zat het verhaal toch al in allerlei beelden in mijn hoofd. Zo kon ik mij dus ook het beste uitdrukken.''

Die vrijheid die je de lezer wilt geven, ontstaat alleen als je -net als jij- niet te gedetailleerd tekent.
,,Dat is zo. Er is al veel gezegd over mijn tekenstijl. Sommige critici roemen me om mijn naïeve stijl. Maar dat is onzin, want dit is gewoon het beste wat ik kan doen! Je ziet ook dat ik in het tweede deel al beter teken dan in het eerste. Trouwens, ik vind het ook niet zo interessant of je goed kunt tekenen en dat de anatomie helemaal klopt. Waar het in een tekening om gaat is dat het duidelijk is, dat het expressief is, iets uitdrukt. Als je een goede tekenaar bent van prachtig realistisch werk, kun je beter geen strips maken.''

Hoewel Persepolis over een zwaar onderwerp gaat, leest het heel luchtig. Af en toe is het zelfs vertederend of grappig.

,,Ik ben er van overtuigd dat je een zwaar onderwerp luchtig moet vertellen. Het is van zichzelf al zwaar genoeg. Als je het dan ook nog eens op een ‘zware' manier gaat vertellen, wordt het verhaal onverteerbaar. In Persepolis gebeuren al genoeg erge dingen. Dat hoeft niet extra te worden benadrukt met veel woorden of het gebruik van kleur. Mensen moeten het nog kunnen lezen.''

Autobiografische strips zijn erg in de mode de laatste jaren. Heeft dat je ook geïnspireerd strips te maken?

,,Toen ik dat werk las, had ik wel zoiets van: o, dit kun je dus ook met strips doen. Ik kende alleen superheldenstrips. Natuurlijk bestaan er allang volwassener strips, maar nog steeds zijn er binnen het medium grote onontgonnen terreinen. Je kunt nog echt iets vernieuwends maken.''

Je maakt ook kinderboeken. Waar gaan die over?

,,Sprookjes, ik schrijf voornamelijk sprookjes voor kinderen van vier tot zeven jaar. Dat is mijn favoriete doelgroep. Ik maak ook zelf de illustraties. Om me heen zie ik hoe veel auteurs eigenlijk mislukte verhalen
voor volwassenen van plaatjes voorzien en verkopen als kinderboek onder het mom: kinderen zijn nieuwsgierig naar andere dingen. Ik vind het leuker voor kinderen te werken dan voor de ouders die de boeken voor hen kopen. Maar zo werkt het niet in het wereldje. De uitgevers richten zich op de ouders, want die hebben het geld. Maar veel van die kinderboeken worden door de kinderen zelf nooit gelezen.''

Waar werk je nog meer aan?

,,Ik leef verder nog van illustraties voor kinderboeken van anderen. En nu heb ik bijvoorbeeld een opdracht het affiche te ontwerpen van een festival voor Iraanse films in Reims. Dat soort dingen. Na Persepolis wil ik in ieder geval wel doorgaan met strips. Er zitten nog voldoende verhalen in mijn hoofd.''

Het derde deel van Persepolis is net uit na te zijn voorgepubliceerd in een van de grootste landelijke dagbladen. Het tweede deel was binnen een paar weken overal in Frankrijk uitverkocht. Hoe verklaar je het succes?

,,Dat heb ik vooral te danken aan de populariteit van de Iraanse cinema de laatste jaren. Een aantal onafhankelijke filmmakers die een ander beeld van het land laten zien, waardoor mensen meer geïnteresseerd zijn geraakt in het leven in Iran. Plotseling beseften een hoop mensen dat Iran niet alleen
bevolkt wordt door lange baarden, dat mijn land een van de oudste culturen van de wereld is die je niet alleen kunt beoordelen op de geschiedenis van de afgelopen vijfentwintig jaar. Mijn strip liftte mee op de golf van publiciteit die die films teweeg brachten. Dat was toeval, maar het hielp wel. Ik wil niet cynisch zijn, natuurlijk vind ik Persepolis een goed boek. Maar er verschijnt veel moois dat nooit wordt opgemerkt. Terwijl aan de andere kant veel rotzooi populair wordt omdat de auteur de publiciteit weet te bespelen. En in mijn geval hielp het ook dat ik een vrouw ben, wat al snel bijzonder is in de stripwereld. Ik vraag me wel eens af of ik ook zoveel aandacht had gekregen als ik een man was geweest.''

Persepolis onderscheidt zich van andere strips over oorlog in een ver land, door de hoge mate van herkenbaarheid. Niet zozeer de situatie, want wij Westerlingen van na de oorlog hebben nooit terreur meegemaakt, maar wel de ontwikkeling van de hoofdpersoon door wier ogen je alles te zien krijgt.

,,Dan ben ik erin geslaagd te laten zien dat mensen in wezen allemaal gelijk zijn. In de Tweede Wereldoorlog riskeerden mensen hier hun leven voor wat boter. Tijdens de oorlog in mijn land riskeerde ik mijn leven voor een casettebandje met muziek van Kim Wilde. In beide gevallen riskeer je je leven voor niets. Maar alle mensen reageren hetzelfde in extreme gevallen: ze willen zo normaal mogelijk blijven doorleven. Alle dictaturen zijn hetzelfde. Hitler verbood jazzmuziek. Khomeini verbood dansmuziek. Ze konden alleen aan de macht blijven door angst te zaaien die iedere burger verlamde. Uiterlijk zijn er verschillen, maar het principe is hetzelfde.''
Hans van Soest

Over Persepolis: Persepolis was de gewijde residentie van de oud-Perzische (Achaemeniedische) vorsten Darius en Xerxes en hun opvolgers (de zesde en vijfde eeuw voor onze jaartelling). Hier hield de koning zijn triomftochten na de zoveelste gewonnen veldslag en nam hij de jaarlijkse geschenken aan de hem schatplichtige volkeren in ontvangst. De ruïnes liggen in het huidige Zuid-Iran.